छायाचित्र स्रोत: गेटी लोकसंख्या वाढत असल्याने उच्च प्रतीच्या आरोग्यसेवांची मागणीही वाढत आहे, ज्यामुळे डिजिटल आरोग्य उपाय पब्लिकला अॅक्सेस करणे, परवडणारेपण आणि कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी महत्त्वाचे ठरतात. इलेक्ट्रॉनिक हेल्थ रेकॉर्ड्स (EHRs) ही आरोग्यसेवा क्षेत्रातील मुख्य डिजिटल साधने आहेत ज्यांनी रुग्णसेवा मानकांमध्ये सुधारणा होत आहे. तथापिठ, जसे जसे रुग्णांची माहिती ऑनलाइन जाते आहे, केंद्रित प्रणाली वळत आहेत, ज्यामुळे सायबर हल्ल्यांचे आकर्षक लक्ष्य बनतात, ज्यामुळे डेटा लीक होणे, रुग्णांच्या गोपनीयतेचे उल्लंघन होणे आणि सार्वजनिक विश्वास ढासळत आहे. ब्लॉकचेन-आधारित संग्रहण स्वीकारल्याने हेल्थकेअर सेवा पुरवठादारांना 90% पर्यंत वैद्यकीय डेटाची गोपनीयता आणि अखंडता वाढवता येते, ज्यामुळे उल्लंघन आणि अनधिकृत प्रवेशांची शक्यता घटते. ब्लॉकचेन तंत्रज्ञानामध्ये पारदर्शकता, डेटा अपरिवर्तनीयता (डेटा बदलता किंवा मिटवता येत नाही) आणि विश्वास तयार करण्याची क्षमता आहे, तेही कोणत्याही केंद्रीय अधिकाराशिवाय. या वैशिष्ट्यांमुळे विविध आरोग्यसामग्री प्रणालींमध्ये संवाद साधणे सुलभ होते, डेटा अखंडता राखली जाते, आणि EHRsला सहज प्रवेश केला जातो. EU च्या GDPR आणि US च्या HIPAA सारख्या कडक डेटा गोपनीयता कायद्यांमुळे, भारताच्या आरोग्यसेवेनेही या गरजा पूर्ण केल्या जाव्यात, हे निश्चित नाही. **ब्लॉकचेन कसा सुरक्षितता समस्या सोडवू शकतो EHR मध्ये** EHR डेटा सुरक्षित करणे अत्यंत आवश्यक आहे कारण EHR ही आरोग्यसेवांची मानक व्यवस्था बनली आहे. पण, केंद्रितपणा, फाटलेले सिस्टीम, आणि कमकुवत प्रवेश नियंत्रण यांमुळे अनेकदा सुरक्षा आणि गोपनीयतेच्या समस्या उद्भवत आहेत. उदा. , 2022 मध्ये, दिल्लीतील ऑल इंडिया इन्स्टिट्यूट ऑफ मेडिकल सायन्सेस (AIIMS) वर रॅन्समवेअर हल्ला झाला, ज्यामुळे संवेदनशील रुग्ण व संशोधनाचा डेटा compromised झाला, ज्यामुळे गोपनीयता धोक्यात आली. शिवाय, वैद्यकीय नोंदी बहुधा तसच्या तस जिथे तयार केल्या जातात तिथेच संग्रहित केल्या जातात, त्यामुळे रुग्णांना त्यांच्या रेकॉर्डमध्ये प्रवेश मिळवणे अवघड होते, विशेषतः हॉस्पिटल बदलल्यावर. इंटरऑपरेबिलिटी व सुरळीत डेटा देवाणघेवाणीची कमतरता ही EHR व्यवस्थापनासाठी मोठे अडथळा आहे. ब्लॉकचेनची सुरक्षित, विकेंद्रित रचना – जी डेटा अनेक संगणकांवर वाटलेली असते, केंद्रित सर्व्हरऐवजी – या समस्या सोडवू शकते, कारण यामुळे EHR च्या सुरक्षित संचयन, वाटाघाटी आणि पुनर्प्राप्तीची शक्यता निर्माण होते. विकेंद्रित व्यवस्था प्रणालीला अधिक resilient बनवते आणि एका अधिकारावर अवलंबुन राहण्याचा प्रतिकार करते. ब्लॉकचेनच्या विकेंद्रित प्रणालीतील इंटरऑपरेबिलिटीमुळे रुग्ण डेटा सुरक्षितपणे प्रणालींमधील व संघटनांमधील प्रभावीपणे देवाणघेवाण केली जाऊ शकते. प्रत्येक ब्लॉकमध्ये क्रिप्टोग्राफिक हॅश (उदा. , SHA-256) तयार केली जाते, जी एक अद्वितीय फिंगरप्रिंट म्हणून काम करते, ज्यामुळे कोणत्याही अनधिकृत बदलाची शक्यता नाही. स्मार्ट कॉन्ट्रॅक्ट्स — जसे इथेरियम सारख्या ब्लॉकचेनवर कोड केलेले स्व-कार्यान्वित करार — EHR प्रवेश अधिकारांचे व्यवस्थापन करू शकतात, केवळ अधिकृत व्यक्ती (उदा. , विशिष्ट हेल्थकेअर पुरवठादार) नोंदी वाचू किंवा लिहू शकतात हे सुनिश्चित करतात. रुग्णांना एकदा डेटा प्रवेश अधिकृत करणे किंवा रद्द करणे यावर नियंत्रण ठेवता येते, ज्यामुळे सुरक्षा व विश्वास वाढतो, कारण सर्व व्यवहार नोंदले जातात व त्याची ऑडिटिंग करता येते. जरी ब्लॉकचेन भारताच्या हेल्थकेअर क्षेत्रासाठी मोठे संधी दर्शवते, तरी त्याचा यशस्वी अंमांसाठी, रुग्ण, तंत्रज्ञान कंपन्या, सेवा पुरवठादार व धोरणकर्त्यांची सहकार्य आवश्यक आहे, जेणेकरून सुरक्षा, नवोन्मेष आणि नियमांचे पालन समतोल साधता येईल. **ब्लॉकचेनची भूमिका प्रत्यक्षात** वैश्विक स्तरावर अनेक हेल्थकेअर संस्था आधीपासूनच डेटा सुरक्षा साठी ब्लॉकचेनचा वापर करत आहेत. गार्डटाईमने इस्तonian हेल्थकेअर पुरवठादारांसोबत भागीदारी केली आहे, ज्यामुळे नॅशनल हेल्थ डेटा decentralise करून रुग्णांना डेटा नियंत्रण दिले आणि अनधिकृत बदल टाळले.

अमेरिकी संगणक प्रणाली MedRec, ज्याचा पायलट प्रोजेक्ट Beth Israel Deaconess Medical Center आणि MIT Media Lab ने केला आहे, रुग्ण, डॉक्टर्स, हॉस्पिटल्स, क्लिनिक्स, आणि विमा कंपन्यांना सुरक्षित RNAा नोंदी व्यवस्थापित व प्रवेश देतो, रुग्णांना त्यांच्या प्रवेशावर नियंत्रण व ट्रॅकिंगची सुविधा देतो. **भारतासाठी ब्लॉकचेनची व्यवहार्यता** 2021 मध्ये सुरू झालेली आयुष्मान भारत डिजिटल मिशन (ABDM) हेल्थकेअरमध्ये एकत्रित डेटाबेस तयार करण्यावर लक्ष केंद्रित करते, ज्यामुळे विविध भागधारकांमध्ये डिजिटल मार्गांनी संबंध निर्माण होतो. पण, डेटा गोपनीयता व स्पर्धेमुळे काही सेवा पुरवठादार माहिती सामायिक करण्यात अळजाळू शकतात. आरोग्यसाठी एक राष्ट्रीय ब्लॉकचेन उभे करणं या समस्या सोडवू शकते, कारण ते प्रक्रिया स्वयंचलित करेल, प्रशासकीय कामे कमी Karणार, दावे जलद करेल, फसवणूक टाळेल, सुरक्षित डेटासह बिलिंग योग्य करेल, आणि एकाच नोंदीवाली पुस्तिका वापरून खर्च कमी करेल. PwC च्या प्राथमिक अभ्यासानुसार, ब्लॉकचेन संपूर्ण देशभरातील EHRची देवाणघेवाण स्मार्ट कॉन्ट्रॅक्ट्सद्वारे, रुग्णांच्या संमतीसह व तपासणी इतिहास सुनिश्चित करू शकते. पण, विद्यमान IT प्रणालींशी एकात्मता आणण्याचे आव्हान कायम आहे. केंद्र सरकारचे नॅशनल ब्लॉकचेन फ्रेमवर्क हे विकेंद्रित, नागरिक-केंद्रित सेवा यासाठी प्रतिबद्ध आहे व सुरक्षित हेल्थकेअर डेटा व्यवस्थापनासाठी मार्गदर्शक भूमिका बजावत आहे. इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी (IIT) बॉम्बे व ब्लॉकचेन फॉर इम्पॅक्ट (BFI) यांसारख्या भागीदारी, हेल्थकेअरला अधिक सहजगत्या कनेक्ट करणे, कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) व इंटरनेट ऑफ थिंग्ज (IoT) सोबत संयोजन करून वेळेवर मॉनिटरिंग, डेटा अखंडता व भविष्यवाणी विश्लेषणामध्ये मदत करू शकतात, जरी मजबूत समाकलित पायाभूत रचना व मजबूत डेटा व्यवस्थापन आवश्यक असते. अखेर, भारतात ब्लॉकचेनचा उपयोग सुरक्षित, स्केलेबल व नियमांशी सुसंगत हेल्थकेअर उपाय विकसित करण्यावर भारताच्या अनेक भागधारकांची सहकार्यावर अवलंबून आहे. **धोरणात्मक मार्गरेषा: भारतासाठी विचार** भारतात EHR संरक्षणासाठी ब्लॉकचेन स्वीकारण्यासाठी धोरणात्मक मार्गरेषा आवश्यक आहे. सरकार व नियामक संस्था यांना हेल्थकेअरमधील ब्लॉकचेनच्या वापरासाठी स्पष्ट नियम तयार करणे गरजेचे आहे. आव्हाने जसे स्केलेबसिटी, इंटरऑपरेबिलिटी, व नियामक पालन यांवर उपाय म्हणून: i) हायब्रीड ब्लॉकचेन जसे सार्वजनिक व खाजगी, अधिक स्केलेबल बनविणे; ii) भागधारकांशी सहयोग करून इंटरऑपरेबिल डेटाफॉर्मॅट व मानक प्रोटोकॉल तयार करणे; व iii) विस्तृत पायलट प्रोजेक्ट्सवर लक्ष केंद्रित करून, देशव्यापी राबवण्यापूर्वी स्पष्ट उद्दिष्टे निश्चित करणे. ABDM च्या डिजिटलीकरणावर आधारित, सार्वजनिक-खाजगी भागीदारी, ज्यात AI, IoT, ब्लॉकचेन व क्लाउड संगणकांचा समावेश आहे, हे नवीन तंत्रज्ञान विकसित करण्यास मदत करतात. या भागीदारीमुळे कार्यक्षमता वाढते, पण सायबर सुरक्षा व डेटा गोपनीयता या आव्हानांना तोंड द्यावे लागते. खासगी हॉस्पिटल्ससोबतच्या भागीदारी या प्राथमिक टप्प्यात आहेत आणि वाढण्याची शक्यता आहे. कायदेशीर अडचणींचा सामना करण्यासाठी नियामकांबरोबर काम करून, नवीन कायदे तयार करावेत, ज्यामुळे गोपनीयता व सुरक्षा राखली जाईल. मजबूत एन्क्रिप्शन व प्रवेश नियंत्रण यांची गरज आहे. आरोग्यसेवेत, मानक स्थापित करणे, प्रवेश व्यवस्थापन, व एन्क्रिप्शनसाठी मार्गदर्शक तत्वे तयार करणे आवश्यक आहे. EHR प्रणाली व ब्लॉकचेन नेटवर्क्स यामध्ये इंटरऑपरेबिलिटी साठी स्पष्ट मानक आवश्यक आहेत, जेणेकरून सुरक्षित डेटा देवाणघेवाण व सोपा प्रवेश शक्य होईल, सुरक्षितता, कार्यक्षमता व डेटा पोर्टेबिलिटी सुदृढ होईल. सरकारी, संशोधन संस्था आणि शिक्षणसंस्थांसह भागीदारी, ब्लॉकचेनच्या क्षेत्रातील सर्वोत्तम प्रथा, संशोधन व नियमांचे मार्गदर्शन घेऊन, त्याचा प्रभावी वापर सुनिश्चित करू शकते. **समारोप** भारताच्या खास पायाभूत सुविधा व नियामक आव्हानांमध्ये, ब्लॉकचेनच्या द्वारे योग्य व निवड सक्षम रीत्या उपयोग करणे आवश्यक आहे, ज्यामुळे आरोग्य क्षेत्रात नवी दिशा देता येईल. योग्य प्रकारे लागू केले गेले तर, ते रुग्णांच्या आरोग्यसेवेची सुरक्षितता, कार्यक्षमता व पारदर्शकता मोठ्या प्रमाणावर वाढवू शकते. ब्लॉकचेन सेवा विकास, सुरक्षित आणि विश्वासार्ह हेल्थकेअर प्रणाली तयार करण्यात आधारभूत भूमिका बजावू शकते, तसेच अधिक विश्वासू, भरोसेमंद ईएचआर प्रणाली घडविण्यास मदत करू शकते. *लेखिका: माधवी झा, ऑब्जर्वर रिसर्च फाउंडेशनमधील पूर्व संशोधनIntern. *