1941 yılında bir çocuk düşünün; okul giriş sınavında sadece kurşun kalem ve kağıtla, 15 dakika boyunca bir İngiliz yazar hakkında yazmasını istiyorlar. Bugün bu kadar uzun düşünmeden hareket ederiz—Google Gemini, ChatGPT veya Siri gibi yapay zeka araçları anında cevaplar sağlar. Düşünmeyi yapay zekaya outsource etmek alışkanlık haline geldi, ancak artan kanıtlar insan zekasının azaldığını gösteriyor ve bazı uzmanlar bu yapay zekaya olan bağımlılığımızın bu eğilimi hızlandırdığından endişe duyuyor. Bu endişe yeni değil. Cep telefonları gibi teknolojiler dikkat dağıtır, sosyal medya dikkat sürelerimizi kısaltır ve GPS navigasyon becerilerini zayıflatır. Şimdi ise yapay zeka, karmaşık görevlerde—vergi beyannamesi, terapi, düşünce yönlendirme—yardımcı oluyor ve bilişsel yeteneklerimizi aşındırabilir. Beyinlerimiz daha derin uğraşlar için mi serbest kalıyor yoksa algoritmalara düşünmeyi outsource ederek mi köreliyor? Cornell Üniversitesi'nden psikolog Robert Sternberg, yapay zekanın zaten insan yaratıcılığı ve zekasını tehlikeye attığından endişe ediyor. Bu görüş, Flynn etkisi üzerine yapılan araştırmalarla destekleniyor—nesiller boyunca IQ artışlarının büyük ölçüde çevresel faktörlere bağlı olduğu gösteriliyor—ve şimdi duraklama veya gerileme belirtileri ortaya çıktı. İngiltere’de 1980’den 2008’e 14 yaşındaki ortalama IQ’sunun iki puandan fazla düştüğü, küresel değerlendirmelerin ise matematik, okuma ve bilim becerilerinde azalma, dikkat süresi kısalması ve eleştirel düşünmede zayıflama gösterdiği bulunuyor. Ancak, yorumlar karmaşık. Northwestern Üniversitesi’nden Elizabeth Dworak, zekanın beslenme, doğum öncesi bakım, eğitim, kirlilik, pandemiler ve teknolojide olduğu gibi birçok faktör tarafından şekillendiğine dikkat çekiyor; bu da yapay zekanın etkisini izole etmeyi zorlaştırıyor. Yine de, bilişsel yükü azaltmak ve kritik düşünme gibi belirli becerilerin azalmasıyla ilgili endişeler geçerlidir ve ölçülebilir. Yaratıcı yapay zekalar (GenAI), düşünme çabamızı daha önce hiç olmadığı kadar outsource etmemize olanak tanıyor—soru cevaplama, makale ya da kod yazma, sanatı anında yaratma gibi. GenAI, 10 yıl içinde küresel GSYİH’yı yüzde 7 artırabilirken, bu görevlerin otomatikleştirilmesi, bu becerileri destekleyen sinir ağı yapısını zayıflatma riski taşıyor—tıpkı kasların egzersiz olmadan zayıflaması gibi. Eleştirel düşünme özelinde ciddi tehditler söz konusu. Neden ChatGPT’nin yapabileceği bir İngiliz yazarının değerlerini kendimiz analiz edelim ki?İngiltere’de Michael Gerlich’in yaptığı araştırma, sık yapay zeka kullanan, özellikle gençlerin, eleştirel düşünme testlerinde daha düşük puanlar aldığını gösterdi. Microsoft ve Carnegie Mellon Üniversitesi’nin yaptığı çalışmada, GenAI kullanımı iş verimliliğini artırmakla birlikte, eleştirel düşünmeyi engellediği ve bağımlılık yarattığı, bu da sorun çözme becerilerimizin yapay zeka olmadan giderek zayıflayabileceği konusunda endişeler doğurdu. Kullanıcılar da endişelerini paylaşıyor; bir katılımcı, yapay zekaya bu kadar çok güvendiği için sorunları bağımsız çözme yeteneğinden endişe ettiğini açıkladı.

Başka çalışmalar, yapay zekanın bellek görevleri için kullanılmasıyla kişisel hafıza kapasitesinde azalma olduğunu gösteriyor. Bu düşüş, yapay zeka destekli sosyal medya algoritmalarının kısa ve kolay sindirilebilir içerikleri tercih etmesiyle daha da kötüleşiyor; bu da derin analiz yapmayı zorlaştırıyor. Gerlich, hızlı yapay zeka cevaplarını kabul etme eğilimimizin, eleştirel düşünceyi zayıflattığını belirtiyor. Edinburgh Üniversitesi’nden Wendy Johnson, öğrencilerin giderek bağımsız düşünme yerine internetten alınan cevaplara yöneldiğine dikkat çekiyor. Eleştirel düşünce olmadan, yapay zekanın ürettiği içeriğin güvenilirliğini ayırt etmek zorlaşıyor. 2023 yılında Science Advances dergisinde yayımlanan bir araştırma, GPT-3 tarafından yapılan içeriklerin daha anlaşılır olduğunu, ancak aynı zamanda insanlar tarafından üretilenlerin daha fazla ikna edici yanlış bilgiyi de içerdiğini ortaya koyuyor. Bunun geniş sonuçları var. Gerlich, üstün zekalı bir milyarderin, fikirleri şekillendirmek ve kamuoyu üzerinde etkili olmak için özelleştirilmiş yapay zeka geliştirdiğinde, bağımlılık arttıkça genel düşünce biçimini manipüle edebileceğine uyarıyor. Yapay zekanın yaratıcılığa etkisi de kaygı verici: yapay zeka bireylere daha çok fikir üretme imkanı sağlarken, toplamda fikir çeşitliliği azalıyor ve büyük dönüşüm getiren atılımların önündeki engeller artıyor. Sternberg, yaratıcı yapay zekanın esasen mevcut fikirleri yeniden birleştirdiğini, ikna edici ve temel sorunlara çözüm getiren devrimci yenilikler yerine, küresel ısınma ve eşitsizlik gibi büyük sorunlara çözüm sunamadığını söylüyor. Yapay zeka ile nasıl etkileşime geçtiğimiz önemli. Marko Müller’in yaptığı araştırma, gençlerin aktif sosyal medya kullanımı ve fikir paylaşımından yarar sağladığını, buna karşılık yaşlıların ise pasif içerik tükettiğini gösteriyor. Yapay zekayı kullandıktan sonra, beynin öğrenmeyi ve yaratıcılığı pekiştiren ödül sisteminin, yapay zekanın sağladığı çıkarımlarla daha az uyarıldığını, bu da beyin gelişimi ve gelecekteki yaratıcılık üzerinde olumsuz etkiler yaratabileceğini belirtiyor bilim insanı John Kounios. Uzun vadeli sonuçlar, yalnızca bilişi aşan etkiler de içeriyor. İkinci dil öğrenmek, demansı yaklaşık dört yıl erteleyebilir, ama anında çeviri uygulamalarına bağımlılık yüzünden dil öğrenme azaldıkça bu koruyucu etkinin zayıflaması ve gelecekte sağlık risklerinin artması söz konusu. Sternberg, odaklanmamız gerekenin, yapay zekanın bizim için neler yapabileceğinden çok, onun bizim üzerimizde ne gibi etkiler yarattığı olduğunu vurguluyor. Gerlich, insanları, bilgisayarların şu anki zayıf olduğu alanlar—kritik düşünme ve sezgi—üzerine yeniden eğitmenin önemine değiniyor; zira teknoloji şirketleri yapay zekanın gücünü sınırlamayacaksa, eğitim bu yolda öncü olmalı. “Yapay zeka burada kalacak, ” diyor Gerlich, “bu yüzden onunla doğru biçimde etkileşime geçmeyi öğrenmeliyiz. ” Aksi takdirde, sadece modası geçmekle kalmayıp, aynı zamanda bilişsel yeteneklerimizin kökenine kadar, kendimizi adeta değerlerinden mahrum bırakabiliriz.