Con người đã luôn di cư—không chỉ qua không gian vật lý mà còn qua những thay đổi trong công việc và tư duy. Mỗi cuộc cách mạng công nghiệp lớn đều thúc đẩy những cuộc di cư như vậy: từ đồng ruộng đến nhà máy, từ sức mạnh cơ bắp đến máy móc, từ thói quen analog sang phản xạ kỹ thuật số. Những thay đổi này không chỉ biến đổi công việc của chúng ta mà còn thay đổi bản sắc và cảm nhận về giá trị của chính mình. Một ví dụ nổi bật từ đầu thế kỷ 20 minh hoạ điều này: Năm 1890, hơn 13. 000 công ty tại Mỹ sản xuất xe ngựa kéo bằng ngựa; đến năm 1920, còn lại chưa đến 100. Trong chỉ một thế hệ, toàn bộ ngành công nghiệp này biến mất, thay thế hàng triệu lao động, tháo dỡ các ngành nghề truyền thống, tái định hình cuộc sống đô thị, và mở ra khả năng di chuyển nội địa hàng loạt trên lục địa. Tiến bộ công nghệ không đòi hỏi sự đồng thuận. Ngày nay, khi trí tuệ nhân tạo tiến bộ, con người đối mặt với một cuộc di cư về nhận thức. Sự thay đổi này ít liên quan đến thể xác hơn và nhiều hơn về tinh thần—chuyển từ các nhiệm vụ mà máy móc có thể làm nhanh chóng sang các lĩnh vực đòi hỏi sự sáng tạo, tư duy đạo đức, và cảm nhận cảm xúc của con người. Lịch sử đầy những cuộc di cư như vậy. Từ cuộc Cách mạng Công nghiệp đến thời đại kỹ thuật số, máy móc luôn đòi hỏi kỹ năng mới, các tổ chức mới, và các câu chuyện về sự đóng góp—tạo ra những người chiến thắng mới và để lại phía sau những người khác. **Sự Thay Đổi Trong Khung Khổ: Thời Kỳ Nhận Thức của IBM** Vào tháng 10 năm 2015, CEO của IBM, Ginni Rometty, công bố “Thời đại Nhận Thức” tại một hội thảo của Gartner. Đây không chỉ là một chiến dịch tiếp thị mà còn là một hướng đi chiến lược mới và một tín hiệu gửi đến ngành công nghệ về một giai đoạn tính toán mới. Khác với các hệ thống lập trình trước đây hoạt động theo các quy tắc do con người mã hóa, hệ thống nhận thức học hỏi, thích nghi và cải thiện theo thời gian qua machine learning (học máy) và xử lý ngôn ngữ tự nhiên (NLP). Chúng suy luận, tổng hợp và tương tác. Trong tầm nhìn này, trung tâm là IBM’s Watson, nổi tiếng với chiến thắng các nhà vô địch con người trong *Jeopardy!* năm 2011. Tuy nhiên, triết lý thực sự của Watson là nâng cao trí tuệ con người—giúp các bác sĩ phân tích hàng nghìn thử nghiệm lâm sàng hoặc hỗ trợ các luật sư với phân tích luật lệ—đóng vai trò như một cộng tác trí tuệ chứ không thay thế. Việc này nhấn mạnh mối quan hệ hợp tác hơn là tự động hoá, thúc đẩy “trí tuệ mở rộng” thay vì “trí tuệ nhân tạo”. Tuy nhiên, nó cũng ngầm thừa nhận rằng lao động dựa trên nhận thức—trước đây thuộc về giới văn phòng trí thức—bây giờ đang dần trở nên dễ bị tự động hoá. Cũng giống như máy hơi nước đã thay thế lao động chân tay, việc tính toán nhận thức bắt đầu xâm phạm vào ngôn ngữ, chẩn đoán, và phán đoán. Thông báo của IBM mang tính lạc quan nhưng cũng tỉnh thức: hình dung về một tương lai khả năng mở rộng của con người đi cùng với máy móc, nhưng cũng là một tương lai đòi hỏi chúng ta phải chuyển giá trị sang các lĩnh vực máy móc gặp khó khăn—nghĩ ra ý nghĩa, cảm xúc, lý trí đạo đức. Thông báo này báo hiệu cuộc di cư vĩ đại tiếp theo—không của thể xác, mà của trí óc—thách thức không chỉ kỹ năng mà cả chính bản sắc của chúng ta. **Cuộc Di Cư Lớn Đầu Tiên: Từ Đồng Ruộng Đến Nhà Máy** Để hiểu rõ về tính độc đáo của cuộc di cư nhận thức ngày nay, ta cần nhìn lại những cuộc di cư trước đó. Cách mạng Công nghiệp bắt đầu cuộc di chuyển lao động lớn nhất từ nông thôn sang công xưởng: sức mạnh hơi nước và cơ giới đã đẩy hàng triệu người vào đô thị, biến lao động theo mùa, lao động thủ công thành công việc có quy trình, chuyên môn và hiệu quả cao hơn. Chuyển đổi này đã thay đổi bản sắc cá nhân: thợ rèn, thợ thủ công giờ trở thành phần của các cỗ máy công nghiệp do đồng hồ và ca trực quy định.

Kỹ năng, thói quen, và các tầng lớp xã hội cũng biến đổi. Các tổ chức theo đó cũng thay đổi: giáo dục mở rộng để tạo ra lao động biết chữ trong thời đại công nghiệp, luật lao động được điều chỉnh, các công đoàn hình thành, và thành phố mở rộng trong sự hỗn loạn ban đầu. Đó là một quá trình đau đớn nhưng mang tính nền móng của thế giới máy móc ngày nay. Có một mô hình xuất hiện: công nghệ thay thế, và xã hội thích ứng—đôi khi chậm rãi, đôi khi dữ dội—cho đến khi đạt được một điểm cân bằng mới. Cách mạng Công nghiệp đã đòi hỏi thể xác của chúng ta; lần tới, sẽ đòi hỏi trí tuệ của chúng ta. **Cách Mạng Kỹ Thuật Số: Từ Sàn Nhà Máy Đến Tòa Cao Ốc Văn Phòng** Từ giữa thế kỷ 20 đến những năm 1990, công nghệ máy tính lại một lần nữa định hình lại công việc, thay thế các nhiệm vụ cơ khí bằng xử lý thông tin và thao tác ký hiệu. Nhân viên hành chính trở thành nhà phân tích dữ liệu; nhà thiết kế, kiến trúc sư kỹ thuật số. Công việc chuyển từ nhà xưởng sang văn phòng và cuối cùng vào trong túi của chúng ta. Công việc dựa trên tri thức trở thành chuẩn mực và đầy khát vọng, với máy tính và bảng tính là những công cụ mới. Cuộc di cư này định hình năng suất dưới góc độ nhận thức—ghi nhớ, tổ chức, trừu tượng—và tạo ra bất bình đẳng giữa người thành thạo công cụ số và người bỏ lại phía sau. Các tổ chức đã phải điều chỉnh: trường học dạy “kỹ năng thế kỷ 21”, doanh nghiệp tổ chức lại quy trình làm việc, và bản sắc nghề nghiệp thay đổi từ người lao động thành người làm việc dựa trên tri thức. Sự thay đổi này ít dữ dội hơn Cách mạng Công nghiệp nhưng không kém phần sâu sắc. **Bây Giờ: Cuộc Di Cư Thiên Niên Kỷ** Khi bước sâu hơn vào thế kỷ 21, kể cả công việc dựa trên tri thức cũng đang đối mặt với tự động hoá. Cuộc di cư nhận thức hiện tại thách thức những gì chúng ta tin là không thể thay thế—trí óc lý trí của chúng ta. AI buộc chúng ta phải hướng tới những điểm mạnh độc nhất của con người: sáng tạo, đạo đức, cảm xúc, ý nghĩa, và tâm linh. Cuộc di cư này có tính chất sâu sắc vì nó không chỉ yêu cầu chúng ta thích nghi mà còn phải tìm lại bản sắc vượt ra ngoài năng suất và xác định lại giá trị chân chính của chính mình. **Thay Đổi Gia Tăn Và Thời Gian Thích Nghi Nén** Mỗi cuộc di cư công nghệ đều ngày càng nhanh hơn. Cách mạng Công nghiệp kéo dài hơn một thế kỷ; cuộc Cách mạng Kỹ thuật số rút ngắn còn vài thập kỷ; và bây giờ, cuộc di cư nhận thức diễn ra trong vòng vài năm. Ví dụ điển hình là các mô hình ngôn ngữ lớn (LLMs), từ các thử nghiệm học tập trong phòng thí nghiệm trở thành công cụ ở nơi làm việc trong chưa đến năm năm. William Bridges đã viết vào năm 2003 rằng sự thay đổi ngày càng nhanh thách thức khả năng chuyển tiếp của chúng ta; tốc độ ngày nay còn gia tăng vấn đề đó. Sự tiến bộ về phần cứng phản ánh điều này: CPU thực hiện các lệnh theo từng trình tự, dựa trên quy tắc do con người mã hóa; GPU hiện thực hiện hàng nghìn tác vụ song song và học từ dữ liệu—tăng tốc khả năng tính toán. Nvidia gọi đó là “tính toán tăng tốc. ” **Cuộc Di Cư Tồn Tại (Existential Migration)** Trước đây, các chuyển dịch công nghệ kéo dài qua nhiều thế hệ; giờ đây, chúng diễn ra trong một sự nghiệp hoặc chỉ trong vài thập kỷ. Thay đổi này không chỉ đòi hỏi kỹ năng mới mà còn yêu cầu chúng ta đánh giá lại bản chất con người. Không giống các thời kỳ trước, chúng ta không thể chỉ học các công cụ hay thủ thuật mới—chúng ta phải di cư sang các lĩnh vực nơi sáng tạo, phán đoán đạo đức, và việc tạo ra ý nghĩa trở thành đặc trưng của con người. Chúng ta đối mặt với một hành trình tăng tốc để khám phá bản ngã của mình vượt ra ngoài tự động hoá: bản chất đích thực của nhân loại khi trí tuệ không còn là đặc quyền nữa.